حكمت در شعر و انديشه نظامي گنجوي

سخن دبير دفتر ماه

حكمت در شعر و انديشه نظامي گنجوي

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به نظامی(۵۳۵ هـ. ق  ۶۰۷–۶۱۲ هـ. ق) شاعر و داستان‌سرای ایرانی است که علاوه بر تبحر در شعر و شاعری از دانش‌های رایج روزگار خویش، آگاهی وسیعي داشت. او به زبان‌های فارسی و عربی مسلط بود و با سنت‌ها و داستان‌های شفاهی نیز آشنایی داشت. او همچنین به معماری، علوم(طبیعی و اسلامی)، نجوم، فقه و کلام نیز علاقه‌مند بود. نظامی از علوم اسلامی سررشته داشت و در تفسیر قرآن و حدیث نیز از مهارت زیادی برخوردار بود. او از فلسفه و کلام به خوبی آگاهی داشت و با علوم مختلف عقلی و مکاتب فلسفی آشنا بود. نظامي سال‌ها صرف یادگیری ریاضیات و نجوم کرد که این کار در میان شاعران ایرانی امری معمول بود. تاریخ طبیعی و گیاه‌شناسی نیز برای او از ارزش زیادی برخوردار بود. اشعار نظامی، بازتابی است از تمامی علومی که وی از آن‌ها برخوردار بود. به علاوه، او در سرایش خمسه، ذوق و قریحة ادبی والایی از خود نشان داده و با استفاده از استعاره و تمثیل و حتی کنایه، زبان فارسی را ارتقا بخشیده است. از این رو خمسة نظامی، ورای داستان‌های عاشقانه است و با برخورداری از چنین غنایی بر شاعران، نویسندگان و حتی نقاشان زیادی تأثیر گذاشته است. به همین خاطر، این پرونده را «حكمت در شعر  و  انديشه نظامي گنجوي» نام نهادیم.
نظامی یکی از شاعرانی است که در کتاب خود به عرفان و تصوف نیز اشاره داشته و معراج پیامبر را بارها در آثار خود به شکل عرفانی توصیف کرده است. همین امر باعث شد با خانم دکتر صلاحی مقدم مصاحبه کنیم که هفت‌پیکر را اثری کاملاً عرفانی می‌داند. نظامی در دوره‌ای ظاهر شد که علوم اسلامی به مکاتب خاص فکری تقسیم می‌شدند. در دورة او کلام معتزله به افول گرایید و کلام اشاعره که با جوینی و غزالی به کمال رسیده بود، وارد مرحلة جدیدی  شد. در این زمان آرای اسماعیلیه اوج گرفت و فلسفة اسلامی با کسانی همچون فارابی و ابن‌سینا به کمال رسید و تحت تأثیر فلسفة هرمسی و نوافلاطونی شکل نوینی پيدا كرد. با آنکه نظامی را می‌توان یکی از اندیشمندانی دانست که به تمامی ابعاد علوم اسلامی آگاهی داشته، اما با مداقه در اشعار وی درمی‌یابیم که دنباله‌رو مکتب فلسفی یا الهیاتی خاصی نبوده است. در دورة نظامی، فلسفة مشاء در سرزمین‌های شرقی اسلام به افول گرایید و فلسفة مشرقی که مکتب هرمسی را در خود نهفته داشت، مجال بروز یافت. در این زمان بود که فعالیت فلسفیِ نظامی با مکتب فلسفة اشراق سهروردی همزمان شد. این دو شخصیت که با یکدیگر معاصر بودند ولی یکی حکیم و دیگری فیلسوف به شمار می‌رفت، بن‌مایه‌های مشترکی را در آثار خود به کار بردند. نظامی و سهروردی هر دو به فرهنگ ایران باستان تعلق خاطر داشتند و اساطیر ایرانی را به وفور در آثار خود استفاده کردند. این امر مقدمه‌ای شد برای تألیف مقالة «بررسی برخی بن‌مایه‌های اساطیری حکمت ایران باستان در هفت پیکر نظامی و چند داستان سهروردی» که تأثیر بن‌مایه‌های مشترک اساطیر ایرانی را در برخی آثار این دو شخصیت بررسی می‌کند.
در مقالة «جهان بینی نظامی» اموری همچون چرایی و چگونگی آفرينش مورد بحث قرار می‌گیرد. نظامی در اندیشه‌هایش همواره سعی دارد که خداوند را از منظر عقل توصیف کند و پاسخ به سؤالات آفرینش را در ذیل سایة عقل شرح دهد. در همین راستا او درهای تفکر را می‌گشاید و از انسان و جامعة آرماني، فوايد عقل و تفاوت ظريف آن با وهم و خيال كه به زبان ساده بيان مي‌شود، سخن می‌راند. همان‌طور که گفته شد، نظامی در خمسة خود به‌ویژه در اسکندرنامه به نحو چشمگیری به فلسفه پرداخته و در این راستا از واژه‌های فلسفی زیادی استفاده کرده است. توجه به فلسفة فیثاغورسی با تأکید بر اعداد در هفت‌پیکر به‌خوبی مشهود است. توجه توأمان او به فلسفة فیثاغورسی و هرمسی در اسکندرنامه در مقالة «نشانه‌های مکتب هرمسی در داستانی از اسکندرنامه» نشان می‌دهد که او چگونه و تا چقدر ژرف به این فلسفه پرداخته و با شخصیت‌های این دو فلسفه آشنایی داشته است.
همچنین نظامی در کتاب خود به شرایط تاریخی و فرهنگی دوران خود پرداخته و در این راستا افکار فلسفی، اخلاقی، سیاسی و دینی خود را بازتابانده است. مقالة «حکمت و معرفت نظامی گنجوی» در مباحث سیاسی و حکومتی به‌خوبی از عهدة توضيح این موضوع برآمده است. نظامی گاه، نگاهی به حاکمان و عملکرد آن‌ها در شیوة مملکت‌داری دارد. این رفتار با زیرکی و معرفتی کم‌نظیر در خلال داستان‌های حماسی یا عاشقانه و حتی در لابه‌لای مفاهیم ناب عرفانی گنجانده شده است.
او در سرایش کتاب خود از آثار حکیمان بسیاری سود جسته است که در زمان او برخی از آنها قدمتی دیرینه داشته‌اند. یکی از این کتب منسوب به تنگلوشا، حکیمی یونانی است. این کتاب در باب نجوم و بروج و صور فلکی است و در ابتدا از یونانی به فارسی میانه (پهلوی) و از فارسی میانه به عربی ترجمه شد. با وجود اين که نظامی در جای جای کتاب خود به نجوم اشاره کرده، مقالة «تنگلوشا در هفت پیکر نظامی» بر آن است تا نشان دهد که اشارة نظامی به تنگلوشا محدود به حوزة طلسمات بوده است.
نظامی از جمله شاعرانی است که به داستان‌سرایی شهره است. مقالة بررسی «عنصرِ پَری در شعر روز شنبة هفت‌پیکر» نشان می‌دهد که نظامی برای سرایش شعر خود از داستان‌های ملل مختلف استفاده کرده است. این داستان‌ها آن‌چنان در فرهنگ و باور مردمان مختلف رسوخ کرده است که می‌توان ردپای فرهنگ و اساطیر این مردم را در اشعار نظامی باز یافت.
آنچه در این دفتر ذکر آن می رود، تلاشی اندک ولی مجدانه در آشکار ساختن علومی است که نظامی از آنها برخوردار بود. او زنده کنندة حکمت دوران خود بود؛ حکمتی که از پیشینیان به او ارث رسید و با ظهور اسلام چهره‌ای تابان به خود گرفت.
هما شهرام بخت